Zwyczaj barwienia i zdobienia jaj narodził się prawdopodobnie ok. 3 tys. lat p.n.e. w Asyrii, a według niektórych źródeł w Persji.

Najstarsza zachowana polska pisanka pochodzi z X w. i wykonana jest techniką batikową. Znaleziono ją podczas wykopalisk archeologicznych na Śląsku Opolskim.

Pierwotnie jaja barwione były najczęściej na czerwono (krew - esencja życia) i składane w ofierze bóstwom. Wiara w znaczenie jajka jako symbolu odradzającego się życia i zwycięstwa nad śmiercią przetrwała do dziś, a zwyczaj zdobienia jaj związał się z czasem z tradycjami Świąt Wielkiej Nocy. Zdobieniem zajmowały się dawniej wyłącznie kobiety i dziewczęta, a samo malowanie jaj otaczała tajemnica.

Gdy ktoś niepożądany zakradł się do izby, należało rzucić za siebie szczyptę soli: "Sól tobie w oczach, kamień w zębach" - szeptały kobiety - "Jak ziemia woskowi nie szkodzi, tak twoje oczy niech nie szkodzą pisankom...".  Pisanki wykonywało się w Wielkim Tygodniu - pierwsze dawano najbliższym - najczęściej chrześniakom już w Wielki Czwartek, jaja malowane w Wielki Piątek i Sobotę darowano bliskim i znajomym. Do tej pory na wsiach za polanie wodą w "lany poniedziałek" panny darują kawalerom ozdobione przez siebie jajka. Nie bez znaczenia jest ich kolor: czerwony –  miłość, zielony – nadzieja, żółty – zazdrość, czarny – dla ważnych osób, np. księdza, sołtysa.

Do barwienia wielkanocnych jajek używano kiedyś wyłącznie barwników naturalnych: 

• kolor żółty uzyskiwano z wywaru liści olchy i brzozy, kwiatów rumianku, dziurawca lub młodej kory gruszy, jabłoni
• czerwony - z kory kruszyny, kory lipy, owoców czarnego bzu i jagód
• bordowy – z czerwonych buraczków
• odcienie od pomarańczowego, przez czerwony aż do ciemnego brązu - z gotowanych łupin cebuli
• czarny - z kory dębu, olchy lub dojrzałych owoców bzu czarnego
• zielony – z pędów młodego żyta, trawy lub ziół
• fioletowy - z płatków kwiatu malwy lub suszonych płatków fiołka.

Najstarsze wzory pisanek przedstawiają motywy magiczne - słońca, rozety, błyskawice, drzewka, później zaczęto rysować motywy geometryczne i roślinne: stylizowane kwiaty, gałązki, liście, serca itp. Najbogatsze zdobienia pisanek pojawiają się w XIX w., a więc w okresie największego rozkwitu sztuki ludowej w Polsce.

Znanych jest kilka podstawowych technik zdobienia jaj, charakterystycznych dla danego regionu. Najstarsza z nich - batikowa jest najbardziej powszechna i występuje w wielu regionach, m.in. na Śląsku. Polega ona na "pisaniu" wzoru gorącym woskiem przy pomocy specjalnego lejka lub główki od szpilki - gotowe jajo wkładamy do roztworu barwiącego. Czynność tę można powtarzać wielokrotnie, zanurzając jajko w coraz ciemniejszym barwniku i uzyskując wielobarwną dekorację. Jajko ozdobione tą metodą nazywamy pisanką.

Najbardziej popularna w naszym regionie jest jednak kraszanka (kroszonka) zwana również rysowanką lub drapanką. I choć powszechnie kraszanką nazywamy jajko farbowane na całej powierzchni jednolitym kolorem, śląska kroszonka to jajko zdobione metodą rytowniczą - po zabarwieniu jajka na jednolity kolor (często w łupinach z cebuli) wyskrobujemy wzór ostrym narzędziem, np. nożykiem, skalpelem lub żyletką (dawniej służył do tego nóż szewski, zwany gnypem). Najczęściej pojawiającym się motywem śląskich kroszonek są ornamenty roślinne: palmy, kwiaty, liście.

Technika ta została doprowadzona do perfekcji szczególnie na Śląsku Opolskim, gdzie powstają misterne, niepowtarzalne "dzieła sztuki". Cieszy fakt, że ta piękna tradycja jest wciąż żywa właśnie w naszym regionie, a my ciągle jeszcze nie wyobrażamy sobie wielkanocnego stołu bez koszyka pełnego kolorowych pisanek.

Istnieje wiele innych tradycyjnych oraz współczesnych metod zdobienia jajek wielkanocnych. Jednym z najciekawszych przykładów są oklejanki kurpiowskie, zdobione białym rdzeniem z sitowia.

Autor tekstu: Renata Dziadek – nauczyciel-plastyk z Jastrzębia-Zdroju

Więcej artykułów o Wielkanocy:

Zwyczaje wielkanocne na Śląsku

Śląska palma wielkanocna

Wielka Środa, czyli strzoda żurowo

Dźwięk wielkoczwartkowych klekotek

Gdy Wielki Piątek ponury, Wielkanoc będzie bez chmury

Śmiyrguśniki i szukanie zajączka

Święcenie pokarmów, ognia i wody

Niedziela wielkanocna, czyli Święto Zmartwychwstania Pańskiego

Jajka w śląskich wierzeniach i obrzędach

Śląski stół wielkanocny

Smażonka ze szpyrkami i sznytlochym

Świyncelnik

Świyncelnik - wielkanocny przysmak z Połomii

Zista wielkanocno

Babówka