Uroczyste zakończenie żniw, zwane na Śląsku żniwniokiem lub żniwnym, to tradycyjne, doroczne święto plonów oraz chleba.

Po długich, upalnych dniach lata następuje czas odpoczynku i radości, który jest wynagrodzeniem i ukoronowaniem całorocznej, ciężkiej pracy rolnika. Dożynki są też podziękowaniem za zbiory. W świadomości społeczności tradycyjnych istnieje bowiem wiara, że plony zawdzięcza się nie tylko swojej pracy, ale przede wszystkich błogosławieństwu Bożemu, które towarzyszyło podczas żniw i innych prac polowych. Dożynki są świętem rolników i ukłonem w stronę ich ciężkiej pracy. 

Żniwne i żniwówka

Świętowanie dożynkowe rozpoczyna się w kościele (żniwne), później odbywa się zabawa z muzyką i tańcami (żniwówka). Zarówno ceremonia religijna, jak i część rozrywkowa pełnią funkcję kompensacyjną za czas intensywnych prac rolnych okresu wiosenno-letniego, a zwłaszcza: sianokosów, żniw oraz zbiorów.

Obecnie uroczystości dożynkowe odbywają się najczęściej na przełomie sierpnia i września, we wrześniu, a czasami mogą zahaczać także o początek października. Dawniej dożynki odbywały się według ścisłego kalendarza obrzędowego – tydzień po zwiezieniu plonów z pola. Po zakończeniu prac polowych następowało przygotowanie do korowodu dożynkowego. 

Korony i orszaki dożynkowe

Kobiety i młode dziołchy plotły wianki i korony. Na żniwne wszyscy wierni kościoła katolickiego zakładali odświętne stroje i szli do kościoła, aby poświęcić plony, chleb oraz przygotowane korony i wianki dożynkowe. Wierni uczestniczyli i do dziś uczestniczą w uroczystej Eucharystii w podziękowaniu za tegoroczne zbiory. Wszystkie te zabiegi mają na celu zapewnienie urodzaju i pomyślności na przyszły rok. 

Mężczyźni stroili drabinioki zielenią, aby orszak dożynkowy wyglądał uroczyście i odświętnie. Gospodarze trzymali wyczyszczone i przystrojone kosy, zaś kobiety sierpy i grabie. Orszak szedł do bogatego gospodarza – pona, któremu z rąk starosty i starościny dożynek, ofiarowywano wieniec dożynkowy. Później odbywały się żniwówki - długo wyczekiwane zabawy taneczne z napitkiem i jadłem. Miały one także cel matrymonialny i były doskonałą okazją do kojarzenia par. 

Matka Boska Zielna i Siewna

Czasami Święto Matki Boskiej Zielnej nazywano „małymi dożynkami”.  Wówczas za plony i urodzaj dziękowano Matce Boskiej. Z dożynkami powiązane jest także Święto Matki Boskiej Siewnej, obchodzone 8 września. W kościele katolickim to dzień uroczystego wspomnienia  narodzin Maryi Panny. Według wierzeń ludowych dopiero po tym święcie i po przygotowaniu pól rozpoczynano jesienny siew.

Dożynki współcześnie

Od lat międzywojennych zaczęto organizować dożynki wiejskie, miejskie, gminne, powiatowe i parafialne. 

Współcześnie zatracił się pierwotny sens magiczny dożynek, zapewniający ciągłość dobrego urodzaju i rolnej wegetacji. Dziś, tak jak kiedyś, w dożynkach biorą udział całe społeczności wiejskie – wszyscy mieszkańcy wsi. Pełnią one już tylko funkcję integracyjną oraz społeczno-towarzyską, są starannie przygotowanym widowiskiem.

Poświęcona korona, wianki lub monstrancje dożynkowe zostawiane są w kościele jeszcze przez kilka tygodni po dożynkach. Oprócz korony w kościołach święci się także inne płody rolne: owoce oraz warzywa, którymi przystrojony jest ołtarz w kościele oraz chleb.

W barwnym korowodzie dożynkowym idą mieszkańcy wsi lub miasteczka, członkowie organizacji kościelnych i społecznych. Wszyscy ubrani są uroczyście, niektórzy w  tradycyjne stroje ludowe. W traktorach z przyczepami, tradycyjnych wozach i bryczkach zaprzężonych w konie, które przystrojone są zielenią, kwiatami, balonami i wstążkami, jadą przedstawiciele i delegacje z orkiestr dętych, panie z Kół Gospodyń Wiejskich, strażacy, gołębiarze itd.

Rolę gospodarza pełni sołtys, burmistrz lub prezydent. Na jego ręce przekazywany jest poświęcony chleb dożynkowy – okrągły, okazały bochen z napisem „Dożynki” lub „Święto plonów” z zaznaczonym rokiem oraz miejscem uroczystości, a także ornamentami roślinnymi, zwłaszcza w kształcie kłosów i kwiatów, czasem ze znakiem krzyża lub monogramem IHS, będącym symbolem Jezusa. Symboliczne przekazanie chleba przez starostów dożynkowych i ucałowanie go przez gospodarzy jest ważnym elementem uroczystości. W kulturze ludowej chleb stanowi nie tylko symbol pożywienia, ale także dostatku i pomyślności. Czasem gospodarz kroi chleb na małe kawałeczki i częstuje nim wszystkich zebranych gości.

Po części oficjalnej odbywa się zabawa z tańcami i zabawami oraz występami zespołów muzycznych czy tanecznych.  

Zwyczajem staje się także organizowanie w parafiach wyjazdów na dożynkowe pielgrzymki w miejsca święte i kultu religijnego. Ślązacy odwiedzają wówczas tłumnie Górę świętej Anny czy Jasną Górę w Częstochowie. 

U ewangelików obchodzone jest Dziękczynne Święto Żniw, które kulturowo koresponduje z dożynkami. 

Więcej informacji na temat zwyczajów dożynkowych w artykułach:

Korony dożynkowe – sztuka z natury

Dziękczynne Święto Żniw

Kult Matki Ziemi a święto Matki Boskiej Zielnej

Cudowna moc bukietów poświęconych na Zielną