Makatki to niewielkie tkaniny dekoracyjne, zazwyczaj o kształcie prostokątnym, które były niezwykle popularne w domach całej Polski.

Zwyczaj ich zawieszania wywodzi się z Niemiec i Holandii, gdzie znany był już powszechnie w XIX w. Na przeł. XIX i XX w. makatki zadomowiły się także w innych krajach Europy, w tym w Polsce, najpierw w domach mieszczańskich, potem robotniczych i wiejskich, gdzie funkcjonowały najdłużej - od okresu po I wojnie światowej do lat 80. XX w. Czas świetności makatek zaobserwowano w latach 60. XX w.
iberhantuch = z niem. über Handtuch – na ręcznik
wanszoner = z niem. schöne Wand – piękna ściana

Świeża woda najlepsza ochłoda – różnorodność motywów

Makatki spełniały funkcję dekoracyjną, ale miały też na celu podkreślenie czystości, porządku i przytulności w najważniejszym pomieszczeniu domu, czyli kuchni. Niektóre tkaniny opatrzone przywitaniem „Dzień dobry” czy informacją „Świeża woda”. Częstym motywem są też kompozycje kwiatowo-roślinne (wazon z kwiatami, bukiet róż, poziomki i winogrona) oraz ptaszki (gołąbki, kury, gęsi). Występują one jako motyw przewodni makatki, znajdują się w centralnej jej części lub tworzą ramę bordiury. Cytaty utrwalone na makatkach miały spełniać także funkcję pouczającą i dydaktyczną, być swoistymi wskazówkami jak żyć i postępować na co dzień („Gość w dom - Bóg w dom!”, „Dobra gospodyni dom wesołym czyni”, „Gdy kucharz z kucharką gotuje, to wszystkim dobrze smakuje”). Świadczyły także o moralności, dobrym guście i zręczności gospodyni. Często przedstawiają scenkę rodzajową (gospodyni gotująca obiad w kuchni, dziewczynka pasąca gęsi, chłopiec ofiarujący dziewczynce kwiaty) lub fragment sielskiego krajobrazu (np. góral wypasający owce na tle wschodzącego słońca czy krajobrazy leśne). Inne makatki to te z motywem magiczno-bajkowym, przedstawiające  dwa krasnoludki siedzące na muchomorach i palące fajki. Inną grupę makatek stanowią te o charakterze religijnym (np. „Jezusie maleńki wielbimy Cię wszyscy!”, „Kiedy ranne wstają zorze” lub „Aniele Boży, stróżu mój ty zawsze przy mnie stój"), jednak dotychczas w zbiorach GHM nie znalazły się takie. Dodać warto, że makatki funkcjonowały w domach rodzin katolickich, protestanckich, obrządku wschodniego a nawet żydowskich.

Funkcje makatek

O sukcesie makatek zadecydował fakt, że był to mało kosztowny i stosunkowo łatwy do wykonania sposób na zbliżenie się mieszkańców wsi do wzorców miejskich. Obok funkcji dekoracyjnych makatki spełniały także bardziej praktyczną rolę – chroniły ściany przed zabrudzeniem, zaś ręczniki ozdobne zasłaniały te użytkowe. Relacje mieszkańców ziemi jastrzębskiej potwierdzają, że w każdym domu było dużo makatek. Gospodynie zmieniały je kilka razy w roku. Na Wielkanoc zawieszano tkaniny z motywem gęsi, kurcząt, kwiatów, a na Boże Narodzenie z wyszytymi aniołkami, igliwiem, bombkami, świeczkami czy ostrokrzewem.

Makatki zazwyczaj były poziome. Zawieszano je na ścianach w kuchni, zwykle w jej centralnych miejscach: nad stołem, obok pieca, przy szafkach lub półkach na naczynia. Ponadto eksponowano je nad łóżkiem i ławami. Ręczniki dekoracyjne, najczęściej dwustronne wisiały na romie nad umywalką w kąciku toaletowym. Romom na Śląsku nazywano półkę na przybory toaletowe, pomalowaną na biało z poziomym drążkiem, na którym zawieszano ozdobny ręcznik, przysłaniając jednocześnie użytkowe ręczniki. Ręczniki haftowane były z obydwu stron, przy czym cała kompozycja była dopiero widziana po przewieszeniu przez drążek. Tkaniny dekoracyjne występowały także w zestawach. Najbardziej popularną koligację tworzył ręcznik dwustronny na rome oraz makatka pozioma zawieszana nad stołem lub ławą.

Makatki z czego i jak?

Do tworzenia makatek wykorzystywano najczęściej płótno bawełniane lub lniane, które już gotowe z nakreślonymi wzorami nabywano na targach, w sklepach lub u wędrownych handlarzy. Na materiał nanoszono za pomocą kalki wzór dostępny w czasopismach skierowanych do gospodyń domowych (np. „Bluszcz” i „Przyjaciółka”). Często działała tutaj współpraca sąsiedzka – gospodynie wzajemnie wymieniały się dostępnymi wzorami. Wyszycia wykonywano kolorowymi bawełnianymi nićmi - muliną lub kordonkiem, najczęściej farbowanymi fabrycznie, rzadziej ręcznie. Poza materiałem i nićmi potrzebna była odpowiednia igła oraz tamborek. Makatkowe wyszywanki charakteryzują się różnego rodzaju ściegami: konturowym, wodnym (sznureczkowym), atłaskowym płaskim i cieniowanym, krzyżykowym, łańcuszkowym, dzierganym (najczęściej wykończenie krawędzi). Często wykorzystywano także ścieg zakopiański. Spotykane są makatki obszyte ze wszystkich stron tasiemkami
Początkowo makatki bywały jednokolorowe wyszywane niebieskimi nićmi. Z czasem zaczęły pojawiać się makatki wielokolorowe, jednak kolory były w nich mocno stonowane. W tym starszym typie makatek wzór uzyskiwano poprzez wyszycie samego konturu. Od końca lat 60. nagminnie zaczęły występować makatki wielobarwne, wręcz pstrokate, gdzie głównym walorem zdobiącym było bogactwo barw. Najczęściej stosowano wówczas hafty płaskie i krzyżykowe. W połowie XX w. pojawiła się alternatywa dla haftowanych makatek i ręczników, mianowicie zaczęto wykorzystywać technikę jedno- lub wielobarwnego nadruku. Były to wytwory rzemieślnicze lub fabryczne (częściej). Makatki te były łatwo dostępne i praktyczne, gdyż nie wymagały nakładu pracy. Ich tematyka i motywy pozostały bardzo zbliżone do tych na tkaninach haftowanych. W zbiorach znajduje się 6 drukowanych fabrycznie makatek, w tym jedna jest monobarwna (niebieska), pozostałe są wielokolorowe.

Nieznane są często dokładne daty i miejsca wytworzenia poszczególnych makatek. Spowodowane to może być faktem, że ta forma dekoracji polskich domów była traktowana jako bardzo powszechna, odtwórcza, nietrwała i tym samym mało wartościowa. Mogło to uśpić czujność spadkobierców makatek i badaczy, którzy traktowali je do niedawna jako marginalne zjawisko kiczu.

Więcej o śląskiej codzienności znajdziesz w artykułach:

Wyposażenie tradycyjnej kuchni

Piec nie tylko do ogrzewania

W antryju na byfyju stoji szolka tyju

W pobliżu sacrum – święty kąt w izbie