W 1949 r. rząd rozpoczął na polskich wsiach proces kolektywizacji i upaństwawiania gospodarstw rolnych.
Powstawały PRG-y, czyli duże, socjalistyczne przedsiębiorstwa rolne będące własnością państwa. Były one nastawione były na wysoką produkcję, zwłaszcza zboża, mleka i mięsa, i zatrudniały wielu pracowników, których całe życie powiązane było z PRG. Po 1989 r. podjęto decyzję o likwidacji „fabryk żywności” w całym kraju.
Również w granicach Jastrzębia-Zdroju funkcjonowały Przedsiębiorstwa Gospodarstwa Rolne. Jedno z nich zostało utworzone w dawnych zabudowaniach dworsko-folwarcznych w Bziu Górnym, które powstały w II połowie XVIII w.
Historię dworu oraz zabudowań okołodworskich można przeczytać tutaj: Historia dworu w Bziu Górnym
Do dziś mieszkańcy Bzia nazywają okolice dawnego majątku ziemskiego określeniem „we dworze”. Co ciekawe sami mieszkańcy dworu nie stosują tego określenia – o „dworze” mówią „zamek” lub „zomek”, a byłe zabudowania dworskie nazywają niezmiennie „pegeerem”.
Swoje wspomnienia z lat pracy w PGR-ze w Bziu opowiedziała nam pani Leokadia Pasionek, za co jesteśmy jej bardzo wdzięczni. Zachęcamy do wspólnej podróży w czasie.
Wspomnienia Leokadii Pasionek
Lusia to zdrobnienie jakiego imienia? Od kiedy mieszka Pani we dworze?
Mie godajom Lusia, a jo je Leokadia. My godali, że mieszkomy w pegeerze, dwór to był kiedyś downo, może przed wojną. Mieszkom tu przeszło 70 lat, łod 1950 r. Miałach 3 miesiące jak sie rodzice tu wkludzili z Krostoszowic (pow. wodzisławski, gm. Godów – przyp. aut.). Było nas siedmioro dziecek, jo była drugo. Rodzice przyszli tu za robotą do pegeeru - mama robiła w chlywie, tata zajmowoł sie koniami, kiere downij łobrabiały pole. Było trzi pory czornych koni. Było jeszcze dwóch panów, kierzy tyż zajmowali sie koniami.
Skąd pochodzili mieszkańcy? Gdzie mieli swoje korzenie?
Niekierzy byli ze Bzio abo nojbliższych okolic, a niekierzy przyjezdni: jak my spod Wodzisławia, zaś inksi z gór, abo i z dalsza.
Kiedy zaczęła Pani pracę w PGR-ze? Czym dokładnie się Pani zajmowała?
W pegeerze jo robiła łod 16 roku życia, czyli łod 1966 roku. Jak sie rozlecioł PGR to jeszcze tyż pora dobrych lot. Piyrwsze, jak pamiyntom, to połowa to była hodowla świń, a połowa krów. Potym świnie zlikwidowali no i były ino same krowy. Lata żech właśnie przi krowach robiła. Potym zaś na łopak - zlikwidowali krowy i był som świniok.
Jo tu całe życi zawodowe, prawie 40 lot, je z tym miejscym zwionzano. Dobrze spominom tyn czas, choć robota nie była leko. Jako tako my nie mieli godzin pracy ino cały boży dziyń trza było do roboty dopasować. Rano sie stowało na pół czwortej do krów. Dziynnie trza było je elegancko wyczyścić, że jak szły na pastwisko to były czyściutki aż sie ludzie dziwali. I o piontej sie zaczynało doić. Potym Sobocik - mlyczkorz jeździł i broł mlyko do Pawłowic do mlyczarni. Rada żech robiła przi krowach, bo łone som fest mondre. Kożdo krowa wiedziała, do kierych dźwiyrzi i na kiere stanowisko mo wlyź. Bez zima sie czasym przepinało krowy, ale jak zaś prziszła wiosna to sie łokazywało, że łone blank pamiyntajom kaj je jejich stanowisko. Bez lato krowy my gonili na pastwisko, kiere somsiadowało z łoborami, a dokładnie było to tam kaj teraz je Elplast. Potym już tyż zamontowali pastuch elektryczny i dzielili pastwisko, coby krowy po równo szkubały trowa. Kole tych pastwisk było tyż ogrodnictwo i taki szopy (stoją do dziś opuszczone – przyp. aut.), kaj trzimali paliwo do traktorów, ale to już było późnij. Były tyż ule.
Z którego roku są poszczególne budynki mieszkalne, który jest najstarszy? Ile rodzin w nich mieszkało?
Jo właściwie mieszkała we wszystkich trzech chałpach. Na poczontku jeszcze z mamom my wmieszkali w tym środkowym, kiery był najstarszy. Potym po ślubie my z mynżem sie starali o mieszkani, to nom dali w tym łostatnim piyntrowym budynku. Łod 1972 r. już w tym miyszkaniu miyszkom. Tyn blok wybudowali tak końcym lat 60. XX w.
W tym najstarszym, niskim, środkowym budynku były sztyry mieszkania na dole i sztyry malutki pokoiki na wiyrchu, ale te były rychtyk małe i przeznaczone dla starych – nojczyńścij tam mieszkali emeryci i kożdy mioł, nawet nie mieszkani, a swój pokoik. Tyn budynek, o kierym godomy, je fest stary – ciynżko pedzieć z kierego roku, ale znom go jeszcze z łopowieści starki. Tyn wysoki budynek, czyli trzeci tyż je stary, ale chyba nie tak fest i je dźwigniynty późnij, bo piyrwej to było ino jedno piyntro i małe mieszkanko we szczycie. Go budowali może w 30. latach. Som w nim trzi mieszkania na wiyrchu i trzi na dole. Tu kaj teraz mieszkom to je najnowszy blok, kajś z końca lat. 60. I tu je piyńć miyszkań. Swego czasu miyszkała tu tyż pani, co wcześnij miyszkała „w zomku” na wiyrchu. My nie godali „we dworze” ino „w zomku” . Zomek do dzisio sie mało zmiynił, bo to je zabytek i nie mogom nic przy nim na zewnątrz kombinować.
Do dzisio żyjom i mieszkajom tu jeszcze ludzie, kierzy kupa lot przerobili w łoborach. Najstarszo pani mo 90 lot, a drugo - 85.
Pamiyntom, że tu był jeszcze jedyn budynek, ale go rozebrali downo, bo już był lichy. Stoł tam kaj teraz te chlywki. Tam my tyż mieszkali.
Czy dawniej praca i mieszkanie w pegeerze było nobilitacją? Panowało przeświadczenie, że tu żyło się lepiej i łatwiej?
Kiedyś jak nie było maszyn to była rychtyk ciynżko robota, ale tyż nikt nie narzekoł ino był rad, że je robota. A w PGRze była ciynżko robota. Świnie, krowy trza było łoporzońdzić, posprzątać kole nich, nakarmić. Pamiyntom, mie było ino 17 roków, a trza było 17 krów wydoić na jedno dojyni i to wszysko ryncznie. Brało sie stołeczek i łod krowy do krowy – rynce aż bolały. Było 56 krów, a były my we trzi ino do tej roboty. W polu sie robiło przi ćwikli, przi plywiyniu. Jak prziszły żniwa to my stawiali snopki, a potym cało zima sie młóciło i wszysko ryncznie. Potym jak sie pojawił piyrszy kombajn „Wistula” to był luksus.
Jak sie szło do roboty to młodsze dziecka zostowały w chałpie z mojom siostrom, kiero mi pomogała, abo ze starszym rodzyństwem, ale czyńścij to starszych nie było, bo były we szkole. Bywało, że sie i dziecko ze sobom brało do roboty i musiało siedzieć grzecznie we wózku.
A z udogodnień to mlyko my dostowali codziyń. Na trójkę dzieci dziynnie my mieli 2,5 litra. Co wieczór o piontej chodzili my po mlyko do łobory. Za mieszkani nie trza było płacić. Kożdy mioł wydzielone pole na ziymioki, dostowoł zboże, przywozili nom w kożdym roku łośmiotygodniowe kurzynta, z tego co pamiyntom z Mizerowa. To taki były plusy, bo cudów to sie tu nie zarabiało.
Potym jak zlikwidowali PGR to chowali tu ino świnie – było ich 1000, my je łobrobiały we czwórka. Roboty było fest.
Zdarzały się rodziny, w których jednocześnie żona i mąż pracowali w tutejszym pegeerze? Jak liczne były rodziny we wspominanym czasie?
Kiedyś rodziny to najczyńścij były wielodzietne, nas było siedym, a w innych familiach to tak miyndzy trzi a dziewiyńć. Na placu tu beztuż tyż zawsze było gwarno i wesoło. Wszyski dziecka sie bawiły razym na placu, goniły sie, chowały – to były czasy! Czynsto było tak, że i mąż i żona robili w PGRze. U nas tyż - mama z tatom - obydwa robili.
Ile pokoi było w każdym mieszkaniu? Co najczęściej znajdowało się na ich wyposażeniu?
W najstarszym budynku kożde miyszkani wyglondało podobnie: kuchnia i izba i tak jest do dzisio. Pokoje som dość duże, kuchnia trochę myjszo niż ta drugo izba. W kuchni obowionzkowo stoł piec kaflowy z blachom do warzynio, byfyj z szolkami i talyrzami, stół i dwa krzesła, ławeczka, romka z powieszanymi szolkami i płóciynny iberhantuch (makatka kuchenna – przyp aut.), kiery dycko był wygotowany i wykrochmalony, że aż sztywny. W kuchni spali mama i tata – było tam łóżko. Drugo izba to była sypialnia z dwoma łóżkami, szafą, toaletkom, dwa stoliki, łóżeczko dla najmłodszego dziecka. To było roztomańcie, ale jak te dwa łóżka były złonczone do kupy to na jednym mogła spać trójka dziecek. Pamiyntom, że u starki na ścianie nad łóżkiem wisiały dwa świynte łobrozki: Matka Bosko i Jezus. Ona ze starzikiem mieli ino jednom malutkom izbe właśnie pod dachym. Tam i spali i warzyli. W tej piyntrowej nowszej chałpie pokoje som już myjsze niż tu.
Ciekawa jest duża ziemianka, znajdująca się pomiędzy środkowym a trzecim budynkiem. Na naszych terenach ten sposób przechowywania żywności był mało znany. Z jaki lat może pochodzić i czy jest użytkowana do dziś? Co w niej dawniej przechowywano?
Ziemianka, czyli ta pywnica to już tu je fest staro. Ciotka, kiero je rocznik, jak moja mama, 1926, to dycko spominała, jak z inkszymi dzieckami sie bawili w chowanego i tam sie kryli. Pywnice som tam do dzisio, każdy mieszkaniec trzecij, tej wysokiej chałpy mo wydzielonom swojom czyńść. Ta chałpa ni ma podpiwniczono, beztuż je ta ziemianka do przechowywanio. Pamiyntom, że tam trzimali głównie ziymioki, jarziny i ćwikla. Był tam elegancki chłodek cołki rok, beztuż nic nie wiyndło. Podobnie było w pywnicy w tej najstarszej chałpie. Tu kaj teroz mieszkom to już pywnice som za ciepłe, coby coś trzymać, chyba że zawarzone krauzy.
Poletko, ogródek, zwierzęta, chlewik, szopka? Czym zajmowali się mieszkańcy PGR-u po pracy?
Kożdy chowoł ze dwie świnie, kaczki, kury, króliki – dzisio już zostały puste chlywki. Kury, kaczki nikaj na plac nie uwidzisz. Kożdy mioł konsek zegródki - po sztyry ary i tego pola na ziymioki. Pamiyntom tyż, że za PGRu my nie śmieli chować gynsi.
Dycko na jesiyń sie kisiło kapusta. Kronżało sie jom w kuchni, potym łojciec deptoł w beczkach. Po skończonej robocie beczki sie kulało do pywnice po schodach.
Wyngiel i drzewo do polynio w piecu trzimało sie w szopce. Kożdo rodzina miała swoja szopka. Dzisio już ich ni ma, bo som porozbierane.
Był tu tyż łogród, pole i sad z łowocowymi drzywkami - rosły jabka, gruszki, śliwki.
Czy sąsiedzi żyli w zgodzie, czy się spotykali?
Raczyj wszycy żyli my ze somsiadami w zgodzie, ale i czasym sie powadzili a potym zaś pogodzili. Nie było tak, żeby sie powadzić tak na śmierć. Za wiela czasu sie tyż razym nie spyndzało, bo dziecka były małe i roboty dużo, więc nie było za dużo czasu wolnego. Wiadomo, że na placu sie wymieniło pora zdań i tela. Raczej nie było jakiś wielkij integracji, ale tyż może zależy kto. Jedynie pamiyntom, że jak sie świnia zbijało to sie potym nosiło kotłówka i krupnioki somsiadom – nojczynścij dziecka sie wysyłało, żeby poroznosiły. Jak było wesele i kołocz napieczony to młodzi dycko nosili po somsiadach – to był zwyczaj. Mieli my tyż na dole tu w tym bloku wspólno pralnia z dwiema wannami i piecem. W tym piecu sie skłodało, coby wody nagrzoć i szło prać we franiach. Było tyż miejsce do suszynio ze sznurami bez zima. Jak było ciepło to wiadomo, że sie suszyło na polu. Ze somsiodami sie dobrze żyło, dycko sie człowiek ukłonił. My tyż razem robili w PGRze. A z gospodarzami, jak tu Wopienikami abo Dziadkami, to tyż dycko dobrze spominom relacje.
Skąd czerpano wodę?
Ludzie brali woda ze studni. Nawet z okolicy przychodzili gospodarze z wiadrami jak mieli zanieczyszono woda u siebie i ludzie ze zamku. To tyż była dobra okazja coby chwila pogodać. Do dzisio je tu ta studnia, ale już ni ma w nij wody. Z czasym pociągli woda do kożdego budynku i woda była w korytarzu na dole - w siyni, normalnie stykło łodryncić kurek i leciało. Za moich czasów to już elektryka była.
Czy w okolicy zabudowań istniała wspólna przestrzeń?
Chyba tak w latach 80. przed chałpom postawili plac zabaw. Była tam karuzela ze sztyrymi siodełkami, dwiema huśtawkami i piaskownicą – to był raj dla dziecek, wszyski razym sie bawiły. Ludzie spotykali się przi robocie w pralni, przi studni, abo w ziemiance. Nie było zwyczaju, coby ludzie siadywali na ławeczkach, bo nie było czasu.
Czy pamięta jeszcze Pani czasy kiedy własnoręcznie wyrabiano i wypiekano chleb?
Ludzie sami robili chlyb i dowali go do upieczynio w szpecjalnym piecu chlebowym. W pywnicy w tym najstarszym budynku je jeszcze do dzisio piec chlebowy, ale już oczywiście nieczynny. Go umiała łobsłużyć ino jedno baba. W dziyń szła do roboty, a nocy wypiykała chlyb. Łona już tymu piecu rozumiała, łona go nagrzywała, ludzie se sami ciasto zarobili a łona piykła. Chleby były wielki i łokrongłe, piykło sie roz w tydniu w sobota i tela, żeby stykło na cołki tydziyń.
I w tej chałpie, kierej już ni ma tyż był piec chlebowy, w kierym zaś piykli dycko kołocze. Go zaś łobsługiwała inno baba. Ludzie se sami kołocze robili a łona je piykła. Późnij zaś sie woziło kołocze do wypieczynio na Zomecki do piykorza.
Co dawniej było podstawą codziennego wyżywienia? Jakie dania pamięta Pani do dziś?
Co my kiedyś jedli? Teraz som barżij wyszukane jedzynia. Piyrej to my na beztydziyń jedli łomaszczone ziymioki z maślonkom. Czasym ku tymu jajco sadzone, a czasym bez. Wodzionka abo bioły żur ze śmietany a ku tymu sie ziymioki pomaściło, abo madziar czyli ziymioki z kiszonom kapustom wymiyszane do kupy i pomaszczone szpyrkami. Na niedziela miynso upieczone na rondelku, ku tymu kluski abo ziymioki i kapusta. Ze słodkigo to kołocz, babka we prodiżu abo galaretka z łowocami.
Na gościna, abo inkszom uroczystość jak komunia czy wesele, to sie robiło rolady i szpajza. Wtedy tyż przychodziły baby do pomocy, nom pamiyntom pomogała somsiadka Wopieniczka.
Kościół, szkoła, sklep, poczta…
Wszyndzi było blisko. Na poczta sie chodziło do Sztołtnego tu na Górnym, szkoła była za płotym, do kościoła tyż nie było daleko, sklep był za szkołom - taki mały GS. Tu kaj dzisio je fryzjer był kiedyś rzeźnik – pamiyntom bo tam siedziało sie na rowie i czekało aż kiełbasa i miynso przywiezom. Na Zomeckim potym wybudowali pawilon, kaj był szmaciok i zieleźniok, a na dole bar.
Jak dawniej ludzie spędzali wolny czas? Czy mieli jakieś zainteresowania i rozrywki?
Starka mi łopowiadała, że za ich czasów jak prziszła sobota, niedziela a była pogoda to siadali, śpiewali, ktoś zagroł na akordeonie. Ale to już ni za naszych czasów.
Ni bardzo pamiyntom, żeby tu kieryś hodowoł kanarki, ale gołymbie ja. Mój łojciec mioł gołymbie i swoji gołymbniki, lubił je strasznie. Ludzie tyż hodowali króliki w takich budach - króliczokach.
Z mamom my chodzili na szkubaczki. Pamiyntom nad karczmom u Dziwokiego sie szkubało w małym pokoiku pod dachem. Na szkubaczkach były same baby. Było nas tam dużo, wesoło sie razym spyndzało tyn czas. Jak sie skończyło szkubać to dycko dali pojeś fajne kanapki.
W barze u Dziwokigo robili wesela, bo była tam sala. Wesele sie zaczynało w chałpie, a potym goście szli na zabawa na sala. Dziecka zaś chodziły wtedy rade pod łokna na wyszczyżki, żeby sie podziwać jak ludzie tańcujom. Łokna były nisko, to my stoli i zaglondali bez łokna.
*Leokadia Pasionek – rocznik 1950 r. Od urodzenia mieszkanka domów wielorodzinnych przy dworku w Bziu Górnym, pracownik tutejszego PGRu. W życiu prywatnym mama i babcia. Osoba bardzo pogodna i gościnna.
Wywiad przeprowadzono 29.10.2022 w Bziu – dzisiejszym sołectwie Jastrzębia-Zdroju przy ul. Wspólnej.
Dziękujemy pani Leokadii za poświęcony czas i przywołanie ciekawych wspomnień sprzed pół wieku oraz Edycie Mikler i Renacie Dziadek za pomoc w dotarciu do informatorów.
Powiązane artykuły:
